Στις 13 Οκτωβρίου 1904 στην Στάτιστα, ψηλά στο Βίτσι, έπεφτε ο Παύλος Μελάς…Η λύρα του Παλαμά θρηνούσε τον θάνατο ενός από τους ευγενέστερους ήρωες του Έθνους:
«…Πλατιά του ονείρου μας η γη κι απόμακρη…
Και γέρνεις εκεί και σβεις γοργά.
Ιερή στιγμή… Σαν πιο πλατιά τη δείχνεις
και τη φέρνεις σαν πιο κοντά».Σ’ αυτήν την πλατιά «γη του ονείρου» έφερε τους Έλληνες ο Μακεδονικός Αγώνας. Πριν από αυτόν υπήρχε η μικρή Ελλάδα, χρεωκοπημένη στα 1893, ηττημένη στα 1897, ταπεινωμένη. Με αυτόν η Ελλάδα η παραλυτική αναστήθηκε, έβγαλε ξανά «τα φτερά, τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα». Μετά από αυτόν η Ελλάδα από την Μελούνα πέταξε στην Θεσσαλονίκη, στην Πόλη, στην Σμύρνη, στο Σαγγάριο… Έγινε η Μεγάλη Ελλάδα!
Ο Μακεδονικός Αγώνας είναι ο πρώτος μετά το Εικοσιένα μεγάλος αγώνας του Ελληνισμού. Είναι ο αγώνας που έσωσε το μεγαλύτερο τμήμα της Μακεδονίας από το σλαβικό κίνδυνο και άλλους εχθρούς, που σύγχρονα την απειλούσαν, λύτρωσε την Αθήνα από την αδράνεια, την ηττοπάθεια και τον φόβο, έδωσε πνοή ζωής στους Έλληνες και τους οδήγησε στην ανάταση των ετών 1912-13.
Σήμερα αναδιφούμε την λαμπρή αυτή σελίδα της εθνικής μας ιστορίας, βιώνουμε το μεγαλείο του Μακεδονικού Αγώνα, προσπαθούμε να συλλάβουμε τις πραγματικές διαστάσεις του, τιμούμε, τους γνωστούς πρωταγωνιστές και τους ανώνυμους ήρωες δημιουργούς του…
Ο Μακεδονικός Αγώνας της περιόδου 1904-1908 αποτελεί την πιο δραματική φάση του αγώνα, που χρόνια κράτησε ανάμεσα στους Έλληνες και τους Σλαβοβουλγάρους. Και ήταν η φάση αυτή ένας πόλεμος ακήρυκτος, πολύπλευρος, σκληρός, μυστικός, μοναδικός στην ιδιοτυπία του, χωρίς στρατιές, χωρίς στρατηγούς, χωρίς μέτωπο, με στρατούς ολιγάριθμους και αόρατους στις κρυψώνες τους, με κύριους αντιπάλους Έλληνες και Βουλγάρους να πολεμούν σε μια χώρα πάντα ελληνική, που την κατείχαν οι Τούρκοι και στην οποία δρούσαν επίσης αλβανικές και ρουμανικές συμμορίες και συγκρούονταν σημαντικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής εκείνης μέσα στα ευρύτερα πλαίσια του περιβοήτου Ανατολικού ζητήματος…
Γιγάντιοι ορθώθηκαν τότε οι Μακεδόνες στην αιματόβρεχτη πατρογονική γη απέναντι στην σλαβική πλημμυρίδα. Οι Μακεδονομάχοι αντάρτες, Ακρίτες του ελληνικού Βορρά, άξιοι κληρονόμοι των παλαιών κλεφταρματολών στα μακεδονικά βουνά, αναδείχτηκαν σωτήρες της Μακεδονίας και του Ελληνισμού στο σύνολό του.
Στην περίοδο 1904-1908 ήρθαν αρωγοί και οι Έλληνες αδελφοί Μακεδονομάχοι του Νότου.
Στις 28 Αυγούστου 1904 πέρασε τα σύνορα, στην περιοχή της Καλαμπάκας, ο Μελάς με 30 συντρόφους. Περιπλανήθηκε στις περιοχές Γρεβενών του Βοΐου κι έφτασε στο Βίτσι. «Θέλω και πρέπει να μείνω εδώ. Εδώ με κρατεί το καθήκον μου…», έγραψε στο τελευταίο γράμμα του, στις 9 Οκτωβρίου. Στις 13 του ίδιου μήνα αγίασε με το αίμα του τον Αγώνα κι έγινε σύμβολό του.
Προφήτης ο ποιητής τραγούδησε:
«Χαίρε, ω μεγάλε! Ανάστησες την πεθαμένη Ιδέα…»
Ο θάνατος του Μελά συγκλόνισε την Αθήνα και το Έθνος ολόκληρο κι έδωσε νέα μορφή στον Μακεδονικό Αγώνα. Ο ήρωας είχε πει: «Τι σημαίνει εις άνθρωπος; Ενός ανδρός το αίμα εάν ποτίση το χώμα της Μακεδονίας, θα εξυπνήσωσιν οι κοιμώμενοι, θα εγκαρδιωθώσιν οι τρομοκρατηθέντες, θα φυτρώσωσιν επί της ευγενούς γης εκδικηταί και σωτήρες». Όταν σκοτώθηκε ο πεθερός του, Στέφανος Δραγούμης, ψυχή των μακεδονικών κινημάτων από το 1878, έγραψε: «Των απανταχού Ελλήνων αι καρδίαι εδονήθησαν… Οι καταπτοημένοι ενεψυχώθησαν και εν τη καρδία αυτών εβλάστησε της αμύνης το θάρρος…»
Τον Μελά διαδέχτηκαν στην Δυτική Μακεδονία ο Γεώργιος Κατεχάκης, με το ψευδώνυμο Ρούβας, και λίγο αργότερα ο Γεώργιος Τσόντος, γνωστός ως Βάρδας, που σύντομα άπλωσαν την δράση τους από την Καστοριά και την Φλώρινα ως το Μοναστήρι και το Μορίχοβο.
Στην Κεντρική Μακεδονία κέντρο του Αγώνα ήταν το Ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης αδερφωμένο με την Μητρόπολη.
Εκεί ο Κορομηλάς, που έγινε ιθύνων νους του Αγώνα, κάλεσε ως δήθεν προξενικούς υπαλλήλους διαλεχτούς αξιωματικούς με ψευδώνυμα, οργάνωσε μεθοδικά σώματα αγωνιστών κι επιτροπές, κατάρτισε σχέδια δράσης, δημιούργησε δίκτυα πληροφοριών κι εφοδιασμού κ.α. Πολλοί αξιωματικοί μεταμφιεσμένοι σε ιερείς, μοναχούς, εμπόρους, δασκάλους, περιηγητές, ανέλαβαν δράση σε διάφορες περιοχές, από τον Όλυμπο ως την Βέροια, την Νάουσα, την Έδεσσα, την Αλμωπία, το Μορίχοβο, τα Γιαννιτσά, την Γευγελή, την Γουμένισσα, την Δοϊράνη, την Στρώμνιτσα…
Ελληνικά προξενεία επίσης υπήρχαν στις Σέρρες και στην Καβάλα, που συντόνιζαν την δράση των Μακεδονομάχων στην Ανατολική Μακεδονία, από το Παγγαίο και τα Κερδύλλια ως την Θράκη…
Ένα από τα πιο σημαντικά και ιδιότυπα κέντρα του Αγώνα ήταν η λίμνη των Γιαννιτσών, ο γνωστός Βάλτος, στον οποίο έδρασαν ο Γκόνος, ο Νικηφόρος, ο Κάλας, ο Ματαπάς, κ.α. και τον οποίο λάμπρυνε με την θυσία του ο Άγρας…
Στα χρόνια 1905, 1906, 1907, χρόνια εξαιρετικά κρίσιμα, οι δυνάμεις των Μακεδονομάχων, μικρές αλλά καλά οργανωμένες και οδηγημένες από Μακεδόνες οπλαρχηγούς και αξιωματικούς του στρατού της ελεύθερης Ελλάδας, πραγματοποίησαν έναν πραγματικό άθλο. Οι Έλληνες μπήκαν στην επίθεση. Και οι Βούλγαροι άρχισαν να επιστρέφουν στις βάσεις τους.
Η Μακεδονία είχε σωθεί! «Τα θύματα κατίσχυσαν των δημίων των…», έγραψε στον Πατριάρχη ο Χρυσόστομος. Μια αυστριακή εφημερίδα πληροφορούσε ότι «ο Ελληνισμός με την εξέγερσή του απέδειξε ότι ήταν σε θέση με τις δυνάμεις του να περιφρουρήσει την Μακεδονία και να την σώσει».
Ο Μακεδονικός Αγώνας, στην φάση αυτή, έληξε στα 1908 (10 Ιουλίου) με την επανάσταση των Νεοτούρκων…
Θρύλοι, παραδόσεις και τραγούδια ηρωικά μιλούν από τότε για τα κατορθώματα και τις θυσίες των Μακεδονομάχων.
Πόσοι και ποιοι ήταν; Κανείς δεν το ξέρει.
Γνωρίζουμε τα ονόματα όλων σχεδόν των εθελοντών που ήρθαν στην Μακεδονία από άλλες περιοχές.
Κανένας όμως ποτέ δεν έγραψε και ούτε μπορούσε να γράψει τους γηγενείς Μακεδονομάχους. Πρώτα γιατί και οι ίδιοι επιδίωκαν την ανωνυμία, για να φυλάξουν τους δικούς τους από την εχθρική εκδίκηση. Έπειτα γιατί έτσι συνηθίζουν οι Μακεδόνες, να προσφέρουν αθόρυβα ό,τι μπορούν στην Πατρίδα, «τόν πλείω τοῦ βίου χρόνον διαγωνιζόμενοι προς τούς βαρβάρους ὑπέρ τῆς τῶν Ἑλλήνων ἀσφαλείας», όπως γράφει ο Πολύβιος. Τι σημασία έχει πόσες σελίδες ή γραμμές αφιερώνουν γι’ αυτούς στα βιβλία τους οι ιστορικοί; Αυτοί, όρθιοι πάντα, στα βορεινά μετερίζια του Γένους, γράφουν με το αίμα τους στα πεδία των μαχών την ιστορία.
Και ποιος θα μπορούσε να μετρήσει τους αγωνιστές από τις αλύτρωτες περιοχές της Μακεδονίας;
Κανείς επίσης δεν ξέρει πόσοι ήταν οι νεκροί αυτού του Αγώνα. Τους υπολογίζουν σε 2.500 περίπου. Η γη της Μακεδονίας φυλάγει στα σπλάχνα της στοργικά τα οστά τους…
ΕΙΜΑΙ ΕΛΛΗΝ, ΤΟ ΚΑΥΧΩΜΑΙ
Του βουλγαρισμού η ψώρα Μακεδόνες δε μολύνει
κι ούτε τους απομακρύνει από τον Ελληνισμό.
Είμαι Έλλην, το καυχώμαι, ξέρω την καταγωγή μου.
Η ελληνική ψυχή μου ελευθέρα πάντα ζει…
Εμβατήριο, 1904
ΒΓΗΚΑΝ ΑΝΤΑΡΤΕΣ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ
Μια μέρα, που καθόμουνα μες στης οξυάς τον ίσκιο,
ακούω τ’αηδόνια να λαλούν κι άλλα πουλιά να λένε:
– Το μάθατε τι γίνηκε στα εννιακόσια τρία;
Αντάρτες εσκορπίσανε μες στη Μακεδονία.
Ο Βάρδας πάει στην Καστοριά, ο Μάλλιας κατ’ τα Όντρυα
κι ο Μωραΐτης τριγυρνάει μες στη Μακεδονία
κι ο Γιώργης, ο περήφανος, πάει για την Καρατζόβα.
Βουργάρους να σκοτώσουνε, τον Τσούτσι τον Μπριάνεφ,
π’ μας σκότωσαν τους Έλληνες δασκάλους και παπάδες.
Πιάνουν και γράφουν γράμματα και στους Βουργάρους στέλνουν:
-Βούργαροι, κάτσετε καλά, κάτσ’ τε ταπεινωμένα,
δεν είν’ ο περσινός καιρός, τα περσινά τα χρόνια…
Βγήκαν αντάρτες στα βουνά, σ’ όλα τα κορφοβούνια.
Δημοτικό
Ο Μακεδονικός Αγώνας. Ιστορικό Ανθολόγιο, Εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία