Ἐξεταζομένου τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Λακωνικῆς, ἀδύνατον εἶναι νὰ μὴ σημειωθῇ καὶ τὸ σπουδαιότατον γεγονός, ὅτι ἐκ τῶν ἀποτελούντων τὸν πληθυσμὸν τοῦτον τριῶν στοιχείων (Σπαρτιᾶται, Περίοικοι, Εἵλωτες) τὸ πολιτικῶς πρωτεῦον, δηλαδὴ οἱ Σπαρτιᾶται, ἔβαινε συνεχῶς ἐλαττούμενον.
Οὕτως ἡ Σπάρτη, ἥτις κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ ε΄ αἰῶνος ἠρίθμει 12-20 χιλιάδας πολιτῶν, ἦτο πρὶν ἢ παρέλθῃ αἰών, κατὰ τὸν λακωνίζοντα Ξενοφῶντα, πόλις ὀλιγανθρωποτάτη, καὶ διὰ τὴν ὀλιγανθρωπίαν αὐτῆς ἀκριβῶς δὲν ἠδυνήθη, φθάσασα εἰς τὸν κολοφῶνα τῆς δόξης της, νὰ πραγματοποιήσῃ τὰ ἑλληνικὰ ἐκεῖνα ὄνειρα, εἰς ἃ ἔδωκε σάρκα καὶ ὀστᾶ ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος. Ἐπὶ Ἀριστοτέλους ἡ κατάστασις εἶχεν ἐπιδεινωθῆ, οἱ πολῖται εἶχον περιορισθῆ εἰς χιλίους – καὶ μία ἧττα, ὡς λόγου χάριν ἡ ἐν Πύλῳ καὶ ἡ ἐν Λεύκτροις, καθίστατο πληγὴ θανάσιμος, δι᾿ ὃ ὁ Σταγειρίτης κρίνει ὅτι ἡ πόλις ἀπώλετο διὰ τὴν ὀλιγανθρωπίαν.
Ἐν ᾧ τοιαῦτα ἔπασχον οἱ πολῖται, δὲν φαίνεται οἱ λοιποὶ κάτοικοι τῆς Λακωνικῆς νὰ ἠραιώθησαν. Κατ᾿ αὐτὸν τὸν γ’ αἰῶνα, ὁπότε οἱ πολῖται περιωρίσθησαν εἰς 700, οἱ εἰσβαλόντες ἐν Λακωνίᾳ Αἰτωλοὶ εὗρον μεγάλας ἐκτάσεις καλλιεργημένας καὶ μέγαν ἀγροτικὸν πλοῦτον, ἐντεῦθεν δὲ δέον νὰ συμπεράνωμεν ὅτι ὁ ἀγροτικὸς πληθυσμὸς ἦτο πυκνός.
Ποῖα τὰ αἴτια τῆς ἐλαττώσεως τῶν πολιτῶν ;
Ὡς τοιαῦτα ἀναγράφονται ἱστορικά τινα γεγονότα, ὡς ὁ τρομερὸς σεισμὸς τοῦ 464 καὶ οἱ ἀδιάκοποι πόλεμοι, ὧν τινες (λ.χ. οἱ κατὰ τῶν Θηβαίων) ὑπῆρξαν ἰδιαζόντως φονικοί. Παράγοντες ὅμως μονιμώτεροι ὑπῆρξαν, α’) ἡ ἄγουσα εἰς περιορισμὸν τῶν γεννήσεων πενία, β’) ἡ αὐτόματος ἐξάντλησις τῶν ἀριστοκρατικῶν τάξεων καὶ γ’) ἡ εὐκολία, μεθ᾿ ἧς ἀπώλλυτο ἡ ἰδιότης τοῦ πολίτου.
α’) Καὶ ἡ μὲν πενία ἦτο ἀθεράπευτος, ἅτε τοῦ Σπαρτιάτου μὴ δυναμένου νὰ ἐπιδοθῇ εἰς οὐδεμίαν ἐργασίαν, ἔσχε δ᾿ ὡς συνέπειαν τὸν περιορισμὸν τῶν γεννήσεων, διότι ἡ διατήρησις τῆς ἰδιότητος τοῦ πολίτου προϋπέθετεν εὐπορίαν τινά· ἐντεῦθεν ἕκαστος πατὴρ ἀνελογίζετο ὅτι, ἐὰν ἐγέννα πολλούς, ὁ κλῆρός του θὰ κατεκερματίζετο καὶ τὰ τέκνα δὲν θὰ ἦσαν εἰς θέσιν νὰ διατηρήσωσι τὴν κοινωνικὴν τῆς οἰκογενείας θέσιν.
Καὶ ἀληθῶς ἡ Σπαρτιατικὴ νομοθεσία εἶχε προσπαθήσει νὰ προλάβῃ τὸν νεομαλθουσιανισμὸν προσθέσασα «ἀτιμίαν τινὰ τοῖς ἀγάμοις» καὶ χορηγοῦσα προνόμια εἰς τοὺς γεννῶντας πολλὰ τέκνα, ἀλλὰ τὰ τοιαῦτα προνόμια ἦσαν ἀνίσχυρα ἀπέναντι τῶν ἄλλων νομοθετικῶν καὶ πολιτικῶν συντελεστῶν, ὧν συνέπεια ἦτο ὅτι, κατὰ τὴν θαυμασίαν διατύπωσιν τοῦ Σταγειρίτου, ὁ γεννῶν πολλὰ τέκνα ἐγέννα πολλοὺς πτωχοὺς καί, κατ᾿ ἀκολουθίαν, ὅτι ἕκαστος ἐφρόντιζε νὰ γεννᾷ ὅσον ἔνεστιν ὀλιγωτέρους, οὕτω δέ, ὡς ἐξηγοῦμεν ἀλλαχοῦ, ὁ πληθυσμὸς ὁσημέραι ἐλαττούμενος περιωρίσθη εἰς δράκα πολιτῶν.
β’) Τὸν δεύτερον λόγον οὐδείς, ἐφ᾿ ὅσον γνωρίζομεν, ὑπέδειξε πρὸ ἡμῶν. Ἤχθημεν δ᾿ εἰς τὴν διατύπωσιν αὐτοῦ ἐκ τῶν ἑξῆς: Ἡ βιολογία ἀπέδειξεν ὅτι ἡ γονιμότης τοῦ εἴδους (espèce) ποικίλλει κατὰ λόγον ἀντίθετον τῆς ἀναπτύξεως τῶν ἀτόμων, τῶν κατωτέρων εἰδῶν πολλαπλασιαζομένων πολὺ ταχύτερον τῶν ἀνωτέρων καὶ ἰδίᾳ τοῦ ἀνθρώπου. Φαίνεται ὑπάρχων ἀνταγωνισμός τις φυσιολογικὸς μεταξὺ τῆς γενετησίου δραστικότητος καὶ τῆς διανοητικῆς ἀναπτύξεως, συνεπῶς ἐφ᾿ ὅσον ἀναπτύσσεται ὁ ἄνθρωπος ἐπὶ τοσοῦτον γίνεται ὀλιγώτερον γόνιμος. Βαίνων ἔτι περαιτέρω ἐν τῇ αὐτῇ κατευθύνσει ὁ διαπρεπέστατος οἰκονομολόγος, ὁ ἐν Τορίνῳ καθηγητὴς Ἀχιλλεὺς Λόρια, παρετήρησεν ὅτι πανταχοῦ τῆς Εὐρώπης αἱ παλαιαὶ ἀριστοκρατικαὶ οἰκογένειαι ἔχουσι τάσιν νὰ ἐκλίπωσι καὶ ἀπέδωκε τὸ φαινόμενον εἰς λόγους οὐ μόνον οἰκονομικοὺς ἀλλὰ καὶ βιολογικούς.
Ἤδη ἡ παρατήρησις τοῦ Λόρια ἂν εἶναι, ὡς πιστεύομεν, ἀληθής, πρέπει νὰ ἴσχυε καὶ ἐν τῇ ἀρχαιότητι καὶ συνεπῶς νὰ ἐφαρμόζηται καὶ εἰς τήν Σπάρτην, τὴν ἀριστοκρατικωτέραν ἴσως τῶν πόλεων τῆς κλασσικῆς ἀρχαιότητος.
γ΄) Ἡ ἰδιότης τοῦ Σπαρτιάτου πολίτου ἀπώλλυτο εὐκολώτατα, ἀπαιτουμένης πρὸς διατήρησιν ταύτης προσωπικῆς ἀνδρείας καὶ χρηματικῆς τινος εὐπορίας. Διεγράφοντο πράγματι τῶν πινάκων τῶν Σπαρτιατῶν πολιτῶν οἱ δείξαντες δειλίαν πρὸ τοῦ ἐχθροῦ, οἱ τρέσαντες, καὶ οἱ μὴ δυνάμενοι νὰ συνεισφέρωσιν εἰς τὰ φειδίτια. Ἐκ τῶν δύο τούτων αἰτίων τὸ δεύτερον ὑπῆρξε τὸ συχνότερον, θὰ λάβωμεν δ᾿ ἀφορμὴν νὰ πραγματευθῶμεν πλατύτερον περὶ αὐτοῦ. Ἐνταῦθα ἁρμόζει μόνον νὰ τονισθῇ ὅτι, ἐν ᾧ ὑπῆρχον τοσαῦται ἀφορμαὶ ἀραιώσεως τῆς τάξεως τῶν πολιτῶν, ἡ πλήρωσις τῶν κενῶν ἦτο μονονουχὶ ἀδύνατος. Ὄντως δύο τρόποι ὑπῆρχον πρὸς τοῦτο : 1ον) ἡ αὔξησις τῶν γεννήσεων, 2ον) ἡ πολιτογράφησις περιοίκων ἢ μετοίκων. Ἀλλὰ τὰ μὲν μέτρα, ἅτινα εἶχε θεσπίσει ὁ νομοθέτης πρὸς αὔξησιν τοῦ πληθυσμοῦ, ἐματαίουν οἱ οἰκονομικοὶ ὅροι, ὑφ᾿ οὓς διεβίου ἡ Σπαρτιατικὴ κοινωνία, τὴν δὲ πολιτογράφησιν περιοίκων ἀπέστεργον οἱ Σπαρτιᾶται, ὑπακούοντες εἰς τοὺς προγονικοὺς νόμους. Συνεπῶς ἡ Σπαρτιατικὴ ἀριστοκρατία, μὴ γνωρίσασα νὰ προστατεύσῃ ἑαυτὴν καθ᾿ ἑαυτῆς, ἀπέθανεν, ἄν ὄχι ὡς πολιτεία, τοὐλάχιστον ὡς μεγάλη δύναμις.
Ἐκ τοῦ ἔργου τοῦ Ἀνδρέου Ἀνδρεάδου,
«Δημοσιονομικὴ πολιτικὴ τῶν Σπαρτιατῶν» (ἔκδοσις 1917)