Κατ’ αρχήν όχι η μονιμότητα, αλλά η μεταβλητότητα φαίνεται να αποτελή τον γενικό κανόνα. Η ιστορία των λαών, μας δίνει αφορμή να υποθέσουμε, ότι η ψυχή τους υφίσταται μερικές φορές μεγάλες και πολύ γρήγορες μεταμορφώσεις. Για παράδειγμα ποιος είναι αυτός που αγνοεί την μεγάλη και ουσιαστική διαφορά μεταξύ του χαρακτήρος του Άγγλου Κρόμβελλ και του Άγγλου των σημερινών χρόνων… Ποιος ιστορικός δεν σημείωσε τις παραλλαγές του εθνικού χαρακτήρος μεταξύ του 17ου και του 18ου αιώνος; Και στις μέρες μας ποιος δεν διακρίνει την καταπληκτική διαφορά ανάμεσα στα σημερινά ατίθασα μέλη της Convention (Coventionellis) και του χαρακτήρος των ευκολομεταχείριστων δούλων του Ναπολέοντα;(2) Κι όμως ήσαν οι ίδιοι άνθρωποι, οι οποίοι σε διάστημα ολίγων ετών, φαίνονται τελείως αλλαγμένοι. Για να ξεκαθαρίσωμε τις αιτίες των μεταβολών αυτών, θα πρέπει ευθύς αμέσως να υπενθυμίσουμε ότι το «Ψυχολογικό όν» όπως και το ανατομικό-φυσικό όν, διαμορφώνεται και στηρίζεται σε θεμελιώδη και άφθαρτα χαρακτηριστικά, γύρω από τα οποία συγκεντρώνονται δευτερεύοντα τροποποιήσιμα χαρακτηριστικά. Ο κτηνοτρόφος, που μετατρέπει την ορατή εμφάνιση κάποιου ζώου, ο κηπουρός που αλλάζει την όψη ενός φυτού, έτσι που κάποιος που δεν είναι εξασκημένος να μην το αναγνωρίζει, ούτε ο ένας ούτε ο άλλος – σε καμία περίπτωση – δεν έχει επηρεάσει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του είδους. Δεν επηρέασαν παρά μόνο δευτερεύοντα και πρόσθετα χαρακτηριστικά.Παρ’ όλα δε τα τεχνάσματα του κτηνοτρόφου και του κηπουρού , τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά τείνουν πάντοτε στο να επανεμφανισθούν στην επομένη νέα γενεά.
Η πνευματική-διανοητική ιδιοσύνθεσις κάθε λαού έχει επομένως και αυτή θεμελιώδη χαρακτηριστικά, αμετάβλητα ατομικά χαρακτηριστικά κάθε φυσικού είδους, αλλά έχει επίσης και δευτερεύοντα χαρακτηριστικά, τα οποία εύκολα μεταβάλλονται. Αυτά τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά είναι αυτά τα οποία μεταβάλλονται αναλόγως του περιβάλλοντος των περιστάσεων, της αγωγής και διαφόρων άλλων παραγόντων. Και δεν πρέπει να ξεχνούμε, κάτι πιο ουσιαστικό: ότι στην πνευματική-διανοητική ιδιοσύνθεσί μας υπάρχουν πάντα κάποια ενδεχόμενα χαρακτηριστικά, στα οποία οι περιστάσεις δεν παρέχουν πάντα την ευκαιρία να εκδηλωθούν. Όταν δε κατά τύχη φανούν, τότε κάποια νέα προσωπικότητα, κατά το μάλλον ή ήττον εφήμερη, εμφανίζεται. Έτσι στα χρόνια των μεγάλων θρησκευτικών και πολιτικών μεταβολών παρατηρούνται πρόσκαιρες μεταβολές των χαρακτήρων, τέτοιες που τα ήθη, οι ιδέες, η διαγωγή, όλα τέλος πάντων, φαίνονται να έχουν μεταβληθή. Και όντως τα πάντα άλλαξαν, σαν την επιφάνεια της ήρεμης λίμνης που συνταράσσεται από την καταιγίδα.Αλλά αυτό σπάνια διαρκεί για πολύ χρόνο.
Ακριβώς εξ αιτίας αυτών των δευτερευόντων χαρακτηριστικών που τίθενται σε ενέργεια λόγω εξαιρετικών γεγονότων, οι πρωτοστάτες των μεγάλων θρησκευτικών και πολιτικών μεταβολών είναι σαν άνθρωποι ανωτέρας φύσεως, – εν είδει κολοσσών – που μπροστά τους εμείς φαινόμαστε σαν εκφυλισμένα παιδιά. Παρ’ όλα αυτά και εκείνοι και εμείς είμαστε άνθρωποι, στους οποίους όμως οι περιστάσεις έβαλαν απλώς σε ενέργεια ενδεχόμενα χαρακτηριστικά, των οποίων όλοι είμαστε κάτοχοι. Πάρτε για παράδειγμα τους γίγαντες της «Convention»,(3) οι οποίοι ενώ αντιστάθηκαν εναντίον μιάς εξοπλισμένης Ευρώπης, έστελναν τους αντιπάλους τους στην λαιμητόμο, ένεκα μιάς απλής αντιλογίας. Κατά κύριον λόγο, ήσαν τίμιοι άνθρωποι και ειρηνικοί πολίτες, όπως εμείς, οι οποίοι σε συνηθισμένες περιστάσεις, θα περνούσαν τον καιρό τους στο Πανεπιστήμιο, στο γραφείο, στο λογιστήριό τους, μιά ζωή ειρηνική και ως επί το πλείστον άσημη. Έκτακτα όμως γεγονότα έβαλαν σε λειτουργία κάποια κύτταρα του εγκεφάλου τους, που δεν λειτουργούσαν σε συνηθισμένες περιστάσεις κι έτσι έγιναν οι κολοσσιαίες εκείνες μορφές, που οι απόγονοί τους δεν κατανοούν ήδη πλέον. Εκατό χρόνια αργότερα ο Ροβεσπιέρος θα ήταν αναμφίβολα ένας έντιμος ειρηνοδίκης που θα ήταν φίλος του παπά του χωριού. Ο Fouquier-Tenville, ανακριτής, θα εξετιμάτο από τους ανθρώπους για τον ζήλο με τον οποίο θα κατεδίωκε τους ενόχους. Ο δε Saint Just εξαιρετικός δάσκαλος σχολείου, τιμώμενος από τους προϊσταμένους του και υπέρ το δέον υπερήφανος για τις ακαδημαϊκές του δάφνες, τις οποίες βεβαίως θα κατακτούσε. Για να μην υπάρχει αμφιβολία για την ορθότητα αυτών των προβλέψεων, αρκεί να δούμε τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκε ο Ναπολέων σ’ αυτούς τους ατίθασους τρομοκράτες οι οποίοι δεν είχαν βρει ακόμα την ευκαιρία να αλληλοσφαγούν. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς έγιναν αρχηγοί γραφείων, εισπράκτορες, δικαστές, νομάρχες. Τα κύματα της καταιγίδας για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω και πάλι καταλάγιασαν και η λίμνη, που συνταράχθηκε πριν, έλαβε και πάλι την ήρεμη όψη της.
Και στις πιο ταραγμένες εποχές που γεννούν τις πιο παράξενες μεταβολές προσωπικοτήτων (σ.σ. εξαιρετικό παράδειγμα η σημερινή εποχή), εύκολα ξεχωρίζουμε κάτω από τις νέες μορφές τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της Φυλής. Το συγκεντρωτικό στρατιωτικό και δεσποτικό πολίτευμα των Ιακωβίνων, είχε άραγε πραγματικά μεγάλη διαφορά απ’ το συγκεντρωτικό δεσποτικό πολίτευμα, που για 15 αιώνες μοναρχίας, είχε ριζώσει στις ψυχές μας; Πίσω από όλες τις επαναστάσεις της Λευκής Φυλής αναφαίνεται πάντα το ισχυρογνώμον αυτό πολίτευμα – η ανίατη αυτή ανάγκη του ανθρώπου να κυβερνάται -, γιατί εκπροσωπεί κάποιο είδος συνθέσεως των εμφύτων ορμών της φυλής του. Ο Βοναπάρτης δεν έγινε κύριος με την αίγλη των νικών του. Όταν μετέβαλε την Δημοκρατία σε Δικτατορία, τα κληρονομικά έμφυτα της φυλής εκδηλώνονταν κάθε μέρα και πιο έντονα. Και αν έλειπε ο αξιωματικός, θα αρκούσε οποιοσδήποτε τυχοδιώκτης. Πενήντα χρόνια αργότερα, μόλις φάνηκε ο κληρονόμος του ονόματός του, κατόρθωσε να συγκεντρώσει τις ψήφους ολοκλήρου του λαού, που είχε κάνει τόσα για την ελευθερία ενώ διψούσε για δουλεία(4). Δεν ήταν ο Brumaire (Μπριμέρ), αυτός που ανύψωσε τον Ναπολέοντα, αλλά η ίδια η ψυχή της Φυλής, την οποία αυτός επρόκειτο να κάμψει κάτω από το σιδερένιο πέλμα του(5).
Εάν η επίδρασις του περιβάλλοντος στον άνθρωπο παρουσιάζεται τόσο μεγάλη, αυτό συμβαίνει επειδή το περιβάλλον ενεργεί πάνω στα δευτερεύοντα και μεταβατικά χαρακτηριστικά ή ακόμα-ακόμα στα ενδεχομένως υπάρχοντα στοιχεία του χαρακτήρος. Πράγματι, οι διαφοροποιήσεις δεν είναι πολύ βαθιές. Ο πιο ειρηνικός άνθρωπος, κινούμενος από την πείνα φτάνει στον μεγαλύτερο βαθμό θηριωδίας, που τον σπρώχνει στα μεγαλύτερα εγκλήματα, ακόμα και στο να κατασπαράξει τον διπλανό του. Δηλαδή μπορεί να πει κανείς ότι έχει μεταβληθεί ο χαρακτήρας αυτού του ανθρώπου, μια για πάντα;
Επειδή οι συνθήκες του πολιτισμού φέρνουν στους μεν υπερβολικό πλούτο και όλες τις ασχήμιες – που είναι οι αναπόφευκτες συνέπειες του πλούτου, και στους άλλους φέρνουν μέγιστες ανάγκες, χωρίς να του δίνονται τα μέσα της αποθεραπείας, συμπεραίνεται απ’ αυτό ότι υπάρχει δυσαρέσκεια και γενική καχεξία, στοιχεία τα οποία επενεργούν στη διαγωγή και προκαλούν κάθε είδους ανατροπές. Όμως στην δυσαρέσκεια και σε αυτού του είδους τις ανατροπές, εκδηλώνονται πάντοτε τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της Φυλής. Οι Άγγλοι των ΗΠΑ στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου φάνηκαν να διαθέτουν απεριόριστες δυνάμεις στον αλληλοσκοτωμό. Την ίδια ασυναγώνιστη δραστηριότητα δείχνουν και σήμερα στην θεμελίωση πόλεων, στην ίδρυση πανεπιστημίων και εργοστασίων. Ο χαρακτήρας δεν έχει αλλάξει. Μόνον τα θέματα στα οποία έβρισκε εφαρμογή έχουν αλλάξει(6). Από τα προηγούμενα δε θα συμπεράνουμε ότι οι ψυχολογικοί χαρακτήρες των λαών είναι αμετάβλητοι, αλλά απλώς ότι όπως τα ατομικά-φυσικά χαρακτηριστικά, έτσι και τα ψυχολογικά έχουν μεγάλη μονιμότητα, εξ αιτίας της οποίας η ψυχή των λαών μεταβάλλεται αργά στο πέρασμα των αιώνων.
(2)Είναι φανερό πως ο Λεμπόν αναφέρεται εδώ στην «β’ Δημοκρατία» της Γαλλίας, (1848-1850) και στο χάος της «εθνοσυνελεύσεως» που ξεπήδησε από την επανάσταση του 1848 και την εκδίωξη του «Βασιλέως των Γάλλων» (και όχι «της Γαλλίας»!) Λουδοβίκου -Φιλίππου, ο οποίος είχε γίνει βασιλεύς μετά την επανάσταση του 1830 που έδωσε τέλος στη Μοναρχία των Βουρβόνων στη Γαλλία.
(3)Ο συγγραφεύς αναφέρεται εδώ στην Α’ εθνοσυνέλευση της Γαλλικής επαναστάσεως, το 1790.
(4)Εδώ αναφέρεται στον Ναπολέοντα Γ’ ο οποίος ήταν ανεψιός του Μεγάλου Ναπολέοντος και εκλέχθηκε «πρόεδρος της β’ Δημοκρατίας» το 1849, για να ανακηρυχθεί «Αυτοκράτωρ» το 1851 με πλήρη σχεδόν συγκατάθεση των Γάλλων.
(5)Ο Μπριμέρ είναι το επαναστατικό όνομα του μηνός που ο Βοναπάρτης έκανε το πραξικόπημα και που διαλύοντας την εθνοσυνέλευση ανακηρύχθηκε «Πρώτος Ύπατος».
(6)Ο Λεμπόν ονομάζει εδώ «Άγγλους των ΗΠΑ» τους Αμερικανούς και αναφέρεται στην ανασυγκρότηση των ΗΠΑ μετά τον εμφύλιο πόλεμο του 1861-65, δηλαδή στην εποχή που γράφει περίπου.
Απόσπασμα από το έργο του Gustave Le Bon:«Νόμοι Εξελίξεως των Λαών».