Ἡ Μυκηναϊκὴ τέχνη
Εἰς τὴν κυρίως Ἑλλάδα, μετὰ τὸ τέλος τοῦ Νεολιθικοῦ πολιτισμοῦ, ἐμφανίζεται ἡ πρώτη περίοδος τοῦ χαλκοῦ, ἡ Πρωτοελλαδική. Πρόκειται περὶ πενιχροῦ πολιτισμοῦ γεωργικῆς καὶ ποιμενικῆς φύσεως, κατὰ τὸν ὁποῖον ἡ κεραμεικὴ καὶ μικροπλαστικὴ παρουσιάζουν μᾶλλον ὀπισθοδρόμησιν ἐν σχέσει πρὸς τὴν προκάτοχον περίοδον. Γνωρίζομεν μικροὺς συνοικισμοὺς μὲ πτωχικὰς κατοικίας. Μόνον ἐν Τίρυνθι, ὑπὸ τὰ θεμέλια τοῦ αὐτόθι ἀνακτόρου, ἀνεκαλύφθησαν τὰ ἴχνη πελωρίου κυκλοτεροῦς οἰκοδομήματος (ἐξωτ. διάμεσος περὶ τὰ 28 μέτρα), ὅπερ πιθανῶς ἦτο πρωτοελλαδικὸς σιτοβολών. Ἕτερον σπουδαῖον κέντρον τῆς ἐποχῆς ταύτης εἶναι ὁ Ὀρχομενὸς τῆς Βοιωτίας, ἔνθα ὡσαύτως ἀνεκαλύφθησαν κυκλοτερεῖς σιτοβολῶνες.
Ἡ ἀκολουθοῦσα Μεσοελλαδικὴ περίοδος φέρει τὰ αὐτὰ πενιχρὰ χαρακτηριστικά. Κατ᾿ αὐτὴν ἐμφανίζονται τὸ πρῶτον τροχήλατα ἀγγεῖα φαιοῦ μονοχρώμου πηλοῦ, τὰ καλούμενα Μινύεια, τὰ ὁποῖα ὑπετέθη ὅτι σημειώνουν καὶ τὴν παρουσίαν τῶν πρώτων Ἑλληνικῶν φυλῶν.
Περὶ τὸ τέλος τῆς περιόδου ταύτης (1600 π.Χ.) αἱ Μυκῆναι, αἱ ὁποῖαι τέως ἦσαν ἄσημος συνοικισμός, ὑψοῦνται ἀποτόμως εἰς δύναμιν καὶ ὑλικὸν πλοῦτον. Ὁ Ἐρρῖκος SCHLIEMANN, ὁ ὁποῖος κατὰ τὸ 1876 ἀνεκάλυψε τοὺς πέντε βασιλικοὺς τάφους (βραδύτερον εὑρέθη καὶ ἕκτος) ἐντὸς τῆς ἀκροπόλεως τῶν Μυκηνῶν, ἀνέσκαψεν ἐκπληκτικὸν πλοῦτον. Χιλιάδες ἀντικειμένων τέχνης περιείχοντο ἐντὸς τῶν τάφων τούτων: Δεκάδες ξιφῶν, ἐγχειρίδια ἐμπιέστως κεκοσμημένα, αἰχμαὶ λογχῶν, μάχαιραι, χιλιάδες κοσμημάτων ἐκ χρυσοῦ, χρυσᾶ διαδήματα, χρυσᾶ καλύμματα τοῦ στήθους, πέντε χρυσαῖ προσωπίδες, χρυσᾶ ποτήρια καὶ ἄλλα σκεύη, ἀργυρᾶ ἀγγεῖα καὶ χάλκινα ἀγγεῖα καὶ σκεύη. Πλεῖστα κοσμήματα ἐκ χρυσοῦ, ἐλέφαντος, φαγεντιανῆς καὶ ἡμιπολυτίμων λίθων ἀνεκαλύφθησαν ὡσαύτως. Τὸ βάρος τοῦ χρυσοῦ ἦτο 15 περίπου χιλιόγραμμα.
Ὁ Σλῆμαν ἐνόμιζεν, ὅτι ἀνεκάλυψε τοὺς τάφους τοῦ Ἀγαμέμνονος καὶ τῶν σὺν αὐτῷ δολοφονηθέντων. Ἡ ἐπιστήμη ὅμως ἐδίσταξε νὰ χαρακτηρίσῃ τὸν εὑρεθέντα πλοῦτον. Ἡ κρατοῦσα γνώμη ἦτο, ὅτι ἐπρόκειτο περὶ πρωτοφανοῦς τέχνης, μὴ Ἑλληνικῆς. Ἐσκέπτοντο ἰδίως περὶ τῶν Φοινίκων. Ἀφότου ὅμως, ἰδίως μετὰ τὸ 1900, ἤρχισαν αἱ μεγάλαι ἀνασκαφαὶ τῆς Κρήτης, ἀπεδείχθη περιτράνως, ὅτι ὁ πολιτισμὸς ἐκεῖνος, ὅστις ἐν τῷ μεταξὺ εἶχεν ἀποκληθῆ Μυκηναϊκός, ἦτο γνήσιον τέκνον τοῦ Μινωϊκοῦ. Εἰσήχθη ἕτοιμος καὶ ἐν τῇ πλήρει ἀκμῇ του εἰς τὰς Μυκήνας, ἐκεῖθεν δὲ ταχέως διεδόθη εἰς ὁλόκληρον τὴν Ἑλλάδα. Διήρκεσε μέχρι τοῦ 1100 π.Χ. τὰ δὲ κυριώτερα κέντρα του ὑπῆρξαν ἡ Τίρυνς, Μιδέα καὶ Ἄργος ἐντὸς τῆς Ἀργολίδος, εἶτα αἱ Ἀμύκλαι, ἡ Πύλος καὶ ὁ Κακόβατος, ὁ Ὀρχομενὸς καὶ αἱ Θῆβαι, αἱ Ἀθῆναι, ἡ Ἰωλκὸς παρὰ τὸν Βόλον, εἰς τοὺς τελευταίους δὲ χρόνους ἡ Σαλαμὶς καὶ ἡ Κεφαλληνία. Αἱ Μυκῆναι παραμένουν μέχρι τέλους τὸ κέντρον τοῦ πολιτισμοῦ τούτου.
Ὁ Μυκηναϊκὸς πολιτισμός, ἂν καὶ ὡς τέχνη εἶναι αὐτούσιος ὁ Μινωϊκός, παρουσιάζει ἐν τούτοις χαρακτηριστικὰς ἀπὸ τούτου διαφοράς. Αὗται ὀφείλονται εἰς τὴν φυλετικὴν διαφορὰν μεταξὺ τῶν δύο λαῶν, διότι οἱ μὲν Κρῆτες ἦσαν Προέλληνες, ἐνῷ οἱ Μυκηναῖοι ἦσαν ἤδη Ἕλληνες. Πρῶτον αἱ ἀκροπόλεις τῶν Μυκηναϊκῶν κέντρων περιβάλλονται ὑπὸ πελωρίων τειχῶν, τὰ ὁποῖα ἀποκαλοῦνται Κυκλώπεια. Εἶτα ὁ χαρακτὴρ τῆς τέχνης εἶναι διαφορετικός. Εἰς μὲν τὴν Κρήτην αἱ τοιχογραφίαι καὶ τὰ λοιπὰ ἔργα τῆς τέχνης εἰκονίζουν εἰρηνικὰς σκηνὰς ἑορτῶν, συγκεντρώσεως κοσμικοῦ χαρακτῆρος μεγαλοπρεπῶν πομπῶν συγκειμένων ἀπὸ κομιστὰς δώρων, ἔτι δὲ ἀγαποῦν τὰς παραστάσεις κήπων καὶ ἀνθέων ἢ θαλασσογραφικῶν συνθέσεων. Τοὐναντίον ἐν Ἑλλάδι εἰκονίζονται ὀλιγώτερον τὰ ἀνωτέρω θέματα καὶ περισσότερον σκηναὶ πολέμου, κυνηγίου πρὸς τὰ ἄγρια θηρία, σειραὶ πολεμιστῶν, ἅρματα καὶ ἵπποι. Ἐνταῦθα ἔχομεν νὰ κάμωμεν ὀφθαλμοφανῶς πρὸς ἕνα πολεμικὸν λαὸν ὅστις ἐνεκολπώθη μὲν τὴν τέχνην τῆς Κρήτης, ἀλλ᾿ ἔδωκεν εἰς αὐτὴν διαφορετικὸν περιεχόμενον.
Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ ἥτις εἶναι ἓν ἐκ τῶν πλέον ἐμμόνων χαρακτηριστικῶν τῶν λαῶν, διαφέρει ὡσαύτως τῆς Κρητικῆς. Τὸ Μυκηναϊκὸν ἀνάκτορον, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὰ λαβυρινθώδη ἀνάκτορα τῆς Κρήτης, ἔχει σαφῆ καὶ διαυγῆ μορφήν. Τὸ κύριον κτίσμα ἔχει τὸν λεγόμενον τύπον τοῦ μεγάρου. Ἀποτελεῖται δηλαδὴ ἐξ ἑνὸς ὀρθογωνίου οἰκοδομήματος, ἔχοντος μίαν θύραν πρὸς τὴν μίαν τῶν στενῶν πλευρῶν, καὶ ἀνοιγομένου πρὸς ὀρθογώνιον αὐλήν. Τὸ μέγαρον ἀποτελεῖται ἐκ τριῶν διαμερισμάτων: Τῆς αἰθούσης, ἥτις φέρει εἰς τὴν πρόσοψιν δύο κίονας μεταξὺ δύο παραστάδων. Τοῦ προδόμου ὅστις εἶναι ὀρθογώνιος χῶρος μετὰ τὴν αἴθουσαν, καὶ τοῦ κυρίως μεγάρου. Τοῦτο εἶναι ἡ μεγίστη τῶν αἰθουσῶν, κειμένη εἰς τὸ βάθος, φέρουσα δὲ ἐν τῷ κέντρῳ μεγάλην κτιστὴν κυκλοτερῆ ἑστίαν. Τέσσαρες κίονες πέριξ αὐτῆς ὑποβαστάζουν τὴν ὀροφήν. Οἱ τοῖχοι τῶν μεγάρων ἐκοσμοῦντο ὑπὸ τοιχογραφιῶν. Ἐκ τοῦ μεγάρου πιστεύεται ὅτι ἀνεπτύχθη βραδύτερον ὁ Ἑλληνικὸς ναός. Τὸ μέγαρον, ὡς κατοικία τοῦ ἀνωτάτου ἄρχοντος, ὅστις ἦτο συγχρόνως καὶ ἀνώτατος θρησκευτικὸς ἀρχηγός, ἐθεωρήθη πάντοτε χῶρος ἱερός. Διὰ τοῦτο ὑπὲρ τὰ ἐρείπια τῶν Μυκηναϊκῶν μεγάρων ἀνηγέρθησαν βραδύτερον οἱ παλαιότατοι Ἑλληνικοὶ ναοί.
Τὰ κυριώτερα Μυκηναϊκὰ ἀνάκτορα εἶναι τὰ τῆς Τίρυνθος καὶ Μυκηνῶν. Τελευταίως ἀνεκαλύφθη καὶ ἕτερον ἐν Πύλῳ, μὴ ἀνασκαφὲν εἰσέτι πλήρως. Τὸ ἀρχιτεκτονικὸν σχῆμα τοῦ μεγάρου ἔχει βορείαν τὴν καταγωγήν, ὁμοίως δὲ καὶ ἡ μεγάλη μόνιμος ἑστία. Ἀμφότερα ὑποδεικνύουν λαὸν συνηθισμένον εἰς τὰ μεγάλα ψύχη. Ἐν Κρήτῃ, ὅπου τὸ κλῖμα εἶναι θερμόν, δὲν ὑπάρχει μόνιμος ἐστία, οὐδὲ προσέλαβέ ποτε τὴν μεγάλην θρησκευτικὴν σημασίαν, ἣν ἔχει γενικῶς ἐν τῷ Ἑλληνικῷ πολιτισμῷ.
Ἓν τῶν πολυτιμοτάτων στοιχείων, ἅτινα ὁ Μυκηναϊκὸς πολιτισμὸς ἐκληροδότησεν εἰς τὸν Ἑλληνικὸν εἶναι ἡ ἐπικὴ ποίησις. Ἐν αὐτῇ διατηροῦνται ἄφθονοι ἀναμνήσεις τοῦ χαλκοῦ πολιτισμοῦ τῶν Μυκηναίων ἀλλ᾿ οὔτε ἀκριβεῖς οὔτε καὶ πᾶσαι. Τοῦτο συμβαίνει, διότι τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου ἔλαβον τὴν τελειωτικὴν σημερινὴν μορφήν των εἰς Μεταμυκηναϊκοὺς χρόνους. Τὰ ἀνάκτορα περιγράφονται μὲ σχετικὴν ἀκρίβειαν ἀπὸ ἀρχιτεκτονικῆς ἀπόψεως. Οἱ ὅροι αἴθουσα-πρόδομοι-μέγαρον-ἑστία εἶναι εἰλημμένοι ἐκ τοῦ Ὁμήρου. Ἡ διακόσμησίς των ὅμως ἔχει λησμονηθῆ. Οὐδαμοῦ ἀναφέρονται αἱ τοιχογραφίαι, ἀντ᾿ αὐτῶν δὲ περιγράφονται ἄλλα στοιχεῖα τέχνης, προσιδιάζοντα εἰς μεταγενεστέραν ἐποχήν. Ὁ Ὅμηρος γνωρίζει καὶ τὸν σίδηρον, τὰ ὅπλα ὅμως καὶ σκεύη περιγράφει ὡς χαλκᾶ. Τὰς ἀσπίδας καὶ τὰ κράνη τῆς Μυκηναϊκῆς έποχῆς περιγράφει ἐνίοτε μὲ μεγάλην ἀκρίβειαν. Τοὺς μεγαλοπρεπεῖς θολωτοὺς τάφους, ἐντὸς τῶν ὁποίων κατετίθεντο οἱ νεκροὶ ἄκαυτοι ἀγνοεῖ ὁ Ὅμηρος. Παντοῦ ἀναφέρει τὴν καῦσιν τῶν νεκρῶν καὶ τοὺς τύμβους, ἅτινα εἶναι μεταμυκηναϊκὰ ἔθιμα. Εἰς τὴν ὑστάτην Μυκηναϊκὴν ἐποχὴν ἐμφανίζεται σποραδικῶς ἡ καῦσις τῶν νεκρῶν. Ἡ κόνις ὅμως ἀποτίθεται εντὸς τῶν θαλαμωτῶν τάφων, οἵτινες δέχονται ἐκ παραλλήλου καὶ ἀκαύτους νεκρούς.
Ἡ κάθοδος τῶν Δωριέων φέρει τὸ τέλος τοῦ ἤδη γηράσαντος Μυκηναϊκοῦ πολιτισμοῦ. Προηγουμένως ὅμως ὁ πολιτισμὸς οὗτος εἶχε δοξάσει τὴν Ἑλλάδα, εἶχεν ἐκπέμψει ἀποικίας (Ρόδος, Κύπρος, Μίλητος) καὶ εἶχε διὰ τοῦ ἐμπορίου ἐξαπλώσει τὰ προϊόντα του εἰς τοιαύτην ἔκτασιν, ὅσην οὐδεὶς ἄλλος προϊστορικὸς πολιτισμὸς εἶχε κατακτήσει. Τὰ ἴχνη τοῦ Μυκηναϊκοῦ πολιτισμοῦ εὑρίσκομεν ἀπὸ Μακεδονίας μέχρις Αἰγύπτου καὶ ἀπὸ Μεσοποταμίας μέχρι Σικελίας. Ὁ Μυκηναϊκὸς πολιτισμὸς ἤνοιξεν οὕτω καὶ προελείανε τὸν δρόμον εἰς τὸν ἀκολουθοῦντα Ἑλληνικὸν πολιτισμόν.