31η Ιουλίου 1920.
Κατόπιν ανάνδρου δολοφονικής ενέδρας βενιζελικών παραστρατιωτικών – εις αντίποινα της υποτιθεμένης εμπλοκής του στην έν Παρισίοις απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου – πεθαίνει σε ηλικία σαρανταενός ετών ο σπουδαίος σκαπανεύς του Νέου Ελληνισμού, Ίων Δραγούμης (1878 – 1920)!
Για τον σπουδαίο αυτό Έλληνα, φλογερό πατριώτη, πολιτικό και διανοητή, ο οποίος ήταν, ας μη λησμονούμε, η ψυχή του Μακεδονικού Αγώνος, έχουν γραφεί συγκινητικά ποιητικά λόγια από δύο κολοσσούς του Ελληνικού πνεύματος, τον Κωστή Παλαμά και τον Νίκο Καζαντζάκη. Ως ελάχιστο φόρο τιμής στην μνήμη του Ανδρός τα παραθέτουμε:
Κωστής Παλαμάς: Νεκρική ωδή στον Ίωνα Δραγούμη
Να είμαστε γυμνασμένοι και έτοιμοι για κάθε αγώνα και προπάντων για τον αγώνα που πρέπει ν’ αρχίσει διά την ένωση της φυλής.
(Ίδας. Ίων Δραγούμης, «Προκήρυξη στους σκλαβωμένους και στους ελευθερωμένους έλληνες», Ελληνικά χώματα 1898).
Δε σὤμοιαζε, λεβέντη μου, στη μαύρη γης για νά μπεις.
(Μοιρολόγι)
Το Χέρι που ανεβάζει όπου της πρέπει
των εθνών την κορόνα, την Ελλάδα,
το δοξάζω. Του τραγουδιού μου σκέπη,
πρωτοΰψωσα βωμό για την Παλλάδα.
5
Μα κανείς δε με μπόδισεν εμένα
να τα στυλώνω λυρικά τα μάτια,
προς κάποια ωραία πατήματα αντειωμένα,
σ’ όποιους δρόμους και σ’ όποια μονοπάτια.
—Εσένα δε σου στέκει ανθρώπου θρήνος·
10
μόνο το σκούσμα αισχύλειας μιας Κασσάντρας·
στο λόγο αρχοντικός ανθούσες κρίνος,
στην πράξη, όπου και όπως, ήσουν ο άντρας.
Μαρτύρων και ηρώων αίμα· το αίμα
που το αγρικούσες κι έβραζεν εντός σου
15
του μάρτυρα σου φόρεσε το στέμμα
στο θάνατό σου.
Α! η κακή ώρα από τη μαύρη Μοίρα
(τα γραμμένα της ποιός θα τα διαβάσει;)
που σε ρούφηξε στον καταποτήρα,
20
που βουλήθηκε να σε κομματιάσει
την ίδια την ημέρα, όταν το κύμα
το αγέρινο μας έφερε το μαύρο
το μήνυμα σαν πάγωμα από μνήμα
στο πανηγύρι το εθνικό το γαύρο,
25
το μήνυμα, α! Το δολοφόνο κρίμα,
κατάκαρδα που χτύπαε την πατρίδα,
και της γιορτής ξεσχίζοντας το ντύμα
και της χαράς, την έκανε βακχίδα.
Μα κανείς δε με μπόδισεν εμένα
30
στο θυμό και στο ξάφνιασμα, άγρια πόσο!
τα λαϊκά, — ιερό λείψανο σ’ εσένα
τη σκέψη λυρικά να τη στυλώσω.
—Του Παγγαίου η χρυσή και του Στρυμόνα
η Ελληνοπούλα η ποθητή ω κατάρα!
35
πότε του Τούρκου κυνηγού τρυγόνα,
πότε μπαίγνιο στου Βούλγαρου τη φάρα.
Στα Μελένικα και στα Μοναστήρια
του ξυπνητή που αρχίζει το τουφέκι,
του πρωτομάρτη Αντάρτη, νικητήρια
40
δαφνοστέφανα ο λόγος σου του πλέκει.
Κι από τη Βοσπορίτισσα την Πόλη,
που τώρα απλώνει ασκλάβωτα τα χέρια,
καρτερώντας ν’ ανοίξει, αραξοβόλι
πανεθνικό, στα ελληνικά τ’ ασκέρια,
45
απ’ την Πόλη του ονειρευτού Βοσπόρου,
σαν από την κορφή, τα βήματά σου,
πατριδολάτρη βήματα οδοιπόρου,
ξεκουράζοντας ξάνοιξες μπροστά σου,
(όταν οκνοί και ραχατεύαν οι άλλοι),
50
πλατιά, στεριάς και θάλασσας μπροστά σου,
μέσ’ από το πανώριο περιγιάλι,
την Ελλάδα του πλάστη του έρωτά σου.
Για της φυλής την ένωσην ο αγώνας·
πάντα η δόξα στην εθνικήν ιδέα,
55
το σύνθημα: Καράβι και Στρατώνας!
Όμηρε, ζεις από τον Αχιλλέα!
Χώματα Ελληνικά! Σ’ εσάς θαμμένα
των πατέρων τα κόκαλα χιλιάδες.
Ναός η πατρίδα, ανάφτε της ένα ένα
60
τ’ αγιοκέρια λειτουργικά, ραγιάδες!
Ναός. Διώχνεις, το κοντύλι σου φραγγέλιο,
τους νυσταγμένους και τους γλωσσοκόπους.
Μα το προφητικό σου το Βαγγέλιο
στης αρμονίας το σκάλισες τους τόπους.
65
Του τραγουδιού η φωνή στο κήρυγμά σου
φτερά παιώνιας Νίκης πάει και βάνει·
βάφτισμα νέας ζωής το βάφτισμά σου
στου Δημοτικισμού τον Ιορδάνη.
Λευκή, ας βαλθεί όπου έπεσες, κολόνα,
70
(Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει…)
λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα.
Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει,
βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.
8 του Αυγούστου 1920
Χαιρετισμός στον Ίωνα Δραγούμη – Ποίημα του Νίκου Καζαντζάκη
Μες στη σγουρή σου φλόγα τυλιγμένος,
στην πιο αψηλή κορφή στο Καθαρτήρι,
στέκεις ορθός και συντηρείς το Γένος.
Το άναντρο εσύ της λησμονιάς ποτήρι
δεν καταδέχτηκες να πιης, αντάρα
να μη πλακώση το μυαλό, χατήρι
να μη σου κάμη ο θεός κι’ αλησμονιάρα
μη σκορπιστή στα μαύρα κυπαρίσσια
του αντρούς η πιο τρανή αρετή,
η Λαχτάρα.
Περήφανη ψυχή παληκαρίσια,
απόξω απ’ της Παράδεισος την θύρα,
την γκρίζα κεφαλή κρατώντας ίσια,
ζητιάνος συ δε γίνεσαι στην μοίρα.
Δε θες να μπης και στην γλυκειά ζαλάδα
της βουρκιασμένης ευτυχίας την πύρα
που σ’ έκαιγε να σβήσης, την Ελλάδα!
Περίσια για Παράδεισο είσ᾿ αντάρτης
και λαχταράς της γης την αγριάδα.
Τα χελιδόνια γύρισαν κι ο Μάρτης
χλωρός σα μια καινούρια Λαύρα ανθίζει.
Δραγούμη, ανοίξαν οι ψυχές και θάρθης
τη γης ξανά να πιάσης μετερίζι.
Βγάλε το ματωμένο σου μαντήλι,
παιγνίδι’ ναι η ζωή και παιγνιδίζει
πα στα χοντρά φιλήδονά σου χείλη.
Γιομόσαν τα κορμιά ψυχή κι’ αντράλα
κι’ άντρες λεβέντες γίναν οι γραικύλοι.
Ω λύκαινα παληκαριά, το γάλα
της λευτεριάς τον βύζαξες και τώρα
μονιάς, σε γάβρο στεναγμό καβάλα,
λιγνός Ακρίτας τρογυρνάει την χώρα,
τα σύνορα μετράει, μετράει το νου μας,
τον κίνδυνο νογάει κι’ ορμάει με φόρα,
μπλάβη αστραπή
στην άκρα του γκρεμού μας!
Ν. Καζαντζάκης, 2 Οκτ. 1940 – Αφιέρωμα της “Νέας Εστίας” στον Ίωνα Δραγούμη (τεύχος 342)