Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας μέγεθος ἐχούσης,
ἡδυσμένῳ λόγῳ χωρὶς ἑκάστου τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι᾽
ἀπαγγελίας, δι᾽ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.
Ἀριστοτέλους “Ποιητική”, Βιβλίο ΣΤ΄, 1449b 24-28
Ο ποιητικός ορισμός της Τραγωδίας κατατρύχει τους μελετητές του Αριστοτέλη δυόμιση χιλιετίες δίχως τελεσίδικη απόφανση. Η μίμησις της σπουδαίας και τελείας πράξεως, ο φόβος και ο έλεος και, υπέρ παν άλλον, η ανεξιχνίαστη κυριολεξία ή αλληγορία της Καθάρσεως ταλανίζει διηνεκώς και αδιαλείπτως τους στοχαστές. Όμως η Τραγωδία στον Μυθικό πολιτισμό των Ελλήνων δεν είναι απλώς Ποίηση αλλά αυτούσια η οντολογική του ταυτότητα, η οποία αντιπαραβάλλεται προς την Σωτηρία, που είναι η οντολογική ταυτότητα του Χριστιανικού πολιτισμού.
Η βιβλική θέαση του Κόσμου που προσβλέπει στο Έν (Θεός) ως Σωτηρίαν είναι μια ευθύγραμμη θεώρηση του ιστορικού γίγνεσθαι ανάμεσα σε δύο ανιστορικούς Παραδείσους: Τον Εκπεσόντα και τον (τελικά) Μελλούμενο (“τοῦ μέλλοντος αίῶνος”). Ο άνθρωπος και η ιστορία του δεν είναι παρά μια παρένθεση ανάμεσα σε μια αρχή και ένα τέλος.
Η ευθύγραμμη κληρονομία του Χριστιανικού πολιτισμού έθρεψε τον Δυτικό πολιτισμό. Η διάκρισή τους είναι διαφορά κατεύθυνσης. Η κατακόρυφη τεταγμένη του Χριστιανικού πολιτισμού έγινε κατά την μετάβαση στον Δυτικό πολιτισμό οριζόντια τετμημένη – και το ύψος πεπλατυσμένη επιφάνεια.
Αντίστροφα, η μυθική θέαση του Κόσμου προβλέπει το Μηδέν ως Τραγωδία. Το Μηδέν δεν είναι παρά η περιφέρεια του κυκλοτερούς Ιστορικού Γίγνεσθαι κατά την μετάβαση από την Ζωή στην Ύπαρξη και σημαίνει τον διηνεκή αγώνα της πρώτης να εισπιδύσει στην δεύτερη με ακριβό τίμημα τον εαυτό της. Η κυκλική κληρονομία του Μυθικού πολιτισμού στέφει σήμερα τον ανατέλλοντα Άριο πολιτισμό. Το Μηδέν είναι διηνεκώς και αενάως παρόν ανάμεσα στον Λόγο και τον Κόσμο που έχουν οντολογικά αποχωριστεί: Ο μεν Λόγος ως Ελευθερία του Είναι, ο δε Κόσμος ως Ανάγκη του Μηδενός. Τι σημαίνει λοιπόν η Τραγωδία στην ποίηση του Μυθικού και εκείθεν του Αρίου πολιτισμού; Η Τραγωδία σημαίνει την διηνεκή σύγκρουση και σύγκραση του Λόγου με τον Κόσμο, στους οντικούς μύδρους της οποίας αναθρώσκει αενάως το Είναι και το Μηδέν.
“ἔτι δόξειεν ἂν ἀδύνατον εἶναι χωρὶς τὴν οὐσίαν καὶ οὗ ἡ οὐσία” (Ἀριστοτέλους “Μετὰ τὰ Φυσικὰ” 991b). Δεν μπορεί να χωριστεί η ουσία από εκείνο του οποίου είναι ουσία, το όν από την ιδέα του όντος. Ιδού η καινοτόμος συμβολή του Αριστοτέλη στην πλατωνική οντολογία.(i) Η γένεση συντελείται μέσα στην ύλη που υπάρχει δυνάμει, εν όσῳ η μορφή υπάρχει ενεργείᾳ. Χωρίς την ύλη, η μορφή δεν μπορεί να ενεργήσει. Η μορφή είναι η ύλη μιας ανώτερης μορφής, γένεση είναι η κίνηση. Ωστόσο ο Λόγος και ο Κόσμος έχουν ανεπανόρθωτα χωριστεί. Τοιουτοτρόπως γνώση του αντικειμένου είναι η γνώση των αιτίων του, άρα η εμπειρία δεν είναι γνώση, διότι δεν γνωρίζει τα αίτια. Τα όντα τείνουν προς την μορφή τους που είναι αιτία ζωής και κίνησης και το όν που δεν μπορεί να γίνει ύλη έτερης μορφής είναι το Πρώτον Κινούν δηλονότι ο θεός. Το αριστοτελικό σύστημα είναι ταξινομημένο κατά την αξία της μορφής των όντων, κάθε ανώτερη μορφή είναι ολοένα αξιότερη και καθαρότερη. Η ανώτατη μορφή δεν είναι ποτέ ύλη, μόνο η καθαρή ύλη είναι απλώς μέσον, τοιουτοτρόπως η ψυχή δεν είναι αθάνατη αλλά ο νους. Η Ουσία τουτέστιν ο Λόγος είναι διακεκριμένη από την Αιτία, που είναι ο Κόσμος. Αλλά η Υπόσταση, το ενικό ον, δεν θα φτάσει ποτέ στην Αλήθεια δια μέσου της Γνώσεως διότι είναι και ύλη, αφού μόνον ο θεός είναι απλώς σκοπός: Κάθε ενικό όν είναι ενδεχομενικό όν (περίσταση), διότι έχει την αιτία της ύπαρξής του εκτός εαυτού σε ένα έτερο όν και, ούτω πως, έως το Τέλος.
“Ἡ γὰρ τραγῳδία μίμησίς ἐστιν οὐκ ἀνθρώπων ἀλλὰ πράξεων καὶ βίου καὶ εὐδαιμονίας καὶ κακοδαιμονίας· ἡ δὲ εὐδαιμονία καὶ ἡ κακοδαιμονία ἐν πράξει ἐστίν, καὶ τὸ τέλος πρᾶξίς τις ἐστίν, οὐ ποιότης·” Μύθος είναι η πλοκή των συμβάντων, ήθος το ποιόν των δρώντων, διάνοια το εκφραζόμενο δια του λόγου. Μύθος, ήθος, λέξις, διάνοια, όψις και μέλος συνθέτουν την Τραγωδία. Ο μύθος προηγείται των χαρακτήρων, “ἀρχὴ μὲν οὖν καὶ οἷον ψυχὴ ὁ μῦθος τῆς τραγῳδίας, δεύτερον δὲ τὰ ἤθη” (1450a 38). Εν τέλει, δήλειο πρόβλημα ανά τους αιώνες παραμένει η αινιγματική αποστροφή του Αριστοτέλη περί Καθάρσεως. Στην πράξη, πού βρίσκεται το μυστήριο της Καθάρσεως; Είναι μέγεθος ηθικό που λειτουργεί ως παράδειγμα δια κάθε μέλος της κοινότητος; Είναι η δια της θυσίας του Ήρωα μετάληψη του θείου; Είναι δεινή δίνη των ψυχών; Είναι ενθουσιασμός και κατοχή της ερωτικής ψυχής από τον θεό;
“Ἔνθεον γὰρ ἡ ποίησις” (14087b 18). Η Κάθαρσις είναι η μέσῳ του τραγικού, ατιθάσευτου λόγου του Πεπρωμένου απογύμνωση του Όντος από το γεωκεντρικό Εγώ. Ο Θεατής της Τραγωδίας είναι ο δαίμων Γλαύκος που αναδύεται από τον πόντο γέμων οστράκων και κογχυλίων, κεκαλυμμένος ήγουν από το γεωκεντρικό Εγώ, που εμποδίζει την προσπέλαση της Ζωής στην Ύπαρξη. Ο Ποιητής με τα οριακά συμβάντα της Τραγωδίας επιχειρεί την δια του πεπρωμένου εξοικείωση του θεατή με το Μηδέν, την κάθαρση του Γλαύκου, που αποτινάσσει τα όστρακα μεταβαίνοντας από τον πόντο στον αιθέρα, πυροδοτώντας ούτω πως δια της Καθάρσεως την ανάπτηση στα ανώτερα πεδία δηλονότι δια μέσου της αιτιοδρομικής ακολουθίας των γεγονότων, την υπερβατική εισπίδυση της Ζωής στην Ύπαρξη. Ο άνισος ήρως του έπους, που με νήφον μεγαλείο επιχειρεί την σύγκρουση με τα όριά του, ενώνει την ομορφιά με την αλήθεια δηλονότι τον Κόσμο με τον Λόγο. Ενώ ο ψυχισμός του Ήρωα σφυρηλατείται στο πυρακτωμένο αίσθημα της του παντός ενότητος, το συμπαντικό αντηχείο του, η δαιμονική Ψυχή, βιώνει δια μέσου της εγωικής σχισμής μια αιώνια συμπαντική στιγμή. Η τραγική σύγκρουση είναι σύγκρουση μεταξύ αγνοίας και αληθείας, Αρίου και Θεού, όπου η ανθρώπινη ύβρις τελείται εν αγνοίᾳ και η θεία νέμεσις εν επιγνώσει. Ο τραγικός ήρωας πληρώνει το τίμημα της αγνοίας του, όχι της ενοχής του, η οποία είναι η ενοχή της αθωότητος. Η τραγική αμαρτία στερείται παντελώς ενοχής καθότι η Τραγωδία είναι η εσχατολογική συνθήκη υπάρξεως του Ήρωος εντός της Πόλεως. Η ιστορία γνωρίζει τα γνώσιμα, η τραγωδία την άγνοια. Είναι η ιδρυμένη τάξις του κόσμου της πόλεως που διασαλεύεται! Ο μύθος είναι το φωτεινό στοιχείο του Κόσμου, δίχως μύθο ο τραγικός ήρωας και μαζί του ο πολίτης-θεατής φυλακίζεται στο Εγώ του ως εν εσόπτρῳ. Στην τραγωδία ούτω πως δεν υπάρχουν εξατομικευμένοι χαρακτήρες αλλά ενσαρκώσεις του καθολικού. Κεκαθαρμένος από την εμπειρική ιλύ, ο τραγικός ήρωας αναμετράται με το πεπρωμένο εκεί όπου η Αλήθεια είναι μέγεθος συμπαντικό. Ο αρχέγονος κλονισμός του φόβου και του ελέου είναι άσκηση προς θάνατο που συνυφαίνει την αλήθεια της υπάρξεως με την ύπαρξη της αληθείας. Δεν είναι θνησιμαίος ο εγχρονικός χαρακτήρας της τραγικής υπάρξεως, διότι το εκρηκτικό υλικό της τραγικής λέξεως δημιουργεί μια συγκίνηση που προέρχεται ουχί από την σημασία αλλά από την αξία των δρωμένων. Ο χαρακτήρας καθορίζεται από την πράξη, όπου η αλήθεια συμπίπτει με το καθ᾿ όλου κοσμικό. Μόνο ένας ορίζοντας μυθικός εξασφαλίζει την ενότητα του πολιτισμού, καθώς ο Μύθος είναι ο ζείδωρος λώρος Λόγου και Κόσμου. Θεός, όν καθολικό. Δαίμων, όν γενικό. Ήρως, όν ειδικό. Βροτός, όν ενικό.
Η ιερή μανία του μύστη είναι η άρνηση του μηδενός και η μνημοσύνη της λήθης. Η μύσις είναι το βλέμμα των κλειστών βλεφάρων, όπως ο μύθος είναι το ρήμα των κλειστών χειλέων. Η μύσις και ο μύθος είναι ανοίκειες περιοχές της ύπαρξης. Το δρώμενο είναι τελεστική πράξη και ο οβολός της μύησης είναι το τάλαντο που διακρίνει τον όμοιο από την αγέλη. Το τραγικό είναι οριακό, είναι ο ιερογαμικός νυμφώνας του πνεύματος, όπου ο Ιεροφάντης ψάλλει: “ὕε ( : βρέχε) πρὸς Οὐρανόν, κύε ( : τέκε, καρποφόρει) πρὸς Γαῖαν”. Η κενοφάνεια είναι η φανέρωση του μηδενός, το οντολογικό πένθος είναι η κατάφαση του μηδενός από την Δήμητρα, η εν κρυπτῷ αποκάλυψη. Ποιητική είναι η ψυχή που βακχεύει θρυμματίζοντας το κέλυφος του εγωκεντρισμού. Ο Βάκχος έχει μέσα του την μανία (αρχαίτιο, Urgrund) δίχως να καταλαμβάνεται από αυτήν. Το Μηδέν υπάρχει μέσα μας για να πυροδοτεί την ελεύθερη επιλογή, είναι χάσμα και ρήγμα μεταξύ Εγώ και Εαυτού.
Η εμψύχωση του μηδενός είναι η κρύπτη του Εγώ, όπου ο οντολογικός κλονισμός του βάθους είναι ηφαιστειακή έκρηξη που δονεί το υπέδαφος της ύπαρξης. Ο υπερβάλλων νοηματισμός των βιωμάτων οδηγεί σε ψυχική ξηρασία, ο άνθρωπος παρεπιδημεί περί την αλήθεια καθότι το Πνεύμα μένεα πνέει. Ο μύθος είναι ο μίτος της Ζωής από το κέλυφος του Εγώ προς τον πυρήνα της Ουσίας και την ρομφαία της Ύπαρξης.
Στην Τραγωδία τα γεγονότα συμβαίνουν και δεν ιστορούνται, το εύρος της δε “συνορᾶσθαι ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους”. Οι στίχοι οικοδομούνται εμπράγματοι ως δωρικοί κίονες με ιωνική επίστεψη. Πεφυκός είναι το δίκαιο μεταξύ εσμού και θεσμού, όπου η κρυπτότητα είναι ένδειξη ελευθερίας. Το όνομα είναι οιωνός, όπως Λάϊος, αυτός που κλίνει στο βάδισμα προς τα αριστερά. Η Αντιγόνη είναι υψίπολις, ο Πολυνείκης κοσμόπολις. Η θυσία γίγνεται προς σωτηρίαν της Πόλεως: Το ήθος είναι το έθος που μεταπίπτει από την κοινότητα στην Πόλι.
“Πολλὰ τὰ δεινὰ κοὐδὲν ἀνθρώπου δεινότερον πέλει.” (332-333).
“ἀναρχίας δὲ μεῖζον οὐκ ἔστιν κακόν·
αὕτη πόλεις ὄλλυσιν, ἥδ᾽ ἀναστάτους
οἴκους τίθησιν, ἥδε συμμάχου δορὸς
τροπὰς καταρρήγνυσι· τῶν δ᾽ ὀρθουμένων
σῴζει τὰ πολλὰ σώμαθ_______᾽ ἡ πειθαρχία.” (Ἀντιγόνη, 672-6).
“οὐκ ἔστ’ ἀδελφὸς ὅστις ἂν βλάστοι ποτέ.” (912).
“Νοσεῖ Πόλις” (1015).
Πολλαπλό το ανοίκειο, τίποτε όμως πάνω από τον άνθρωπο ανοικειότερο δεν προεξάρχει. Πέλας ο γείτων, ο έχων άμεση εγγύτητα, πέλαγος “εκείνο που πηγαινέρχεται”, Αιγαίο, το αιώνιο αρχιπέλαγος. Πέλειν η κεκρυμμένη παρουσία-απουσία, δεινότατον, το ἑαυτῷ ἀνοίκειον. Το Μηδέν είναι ο δεινότερος των επισκεπτών, που ίσταται προ των θυρών της Πόλεως. ” Ὃ ἂν ἄρα ἕκαστος φῇ τῳ ὄνομα εἶναι, τοῦτό ἐστιν ἑκάστῳ ὄνομα; … τὸ ὀνομαστόν· ἐνταῦθα γὰρ σαφῶς λέγει τοῦτο εἶναι ὂν οὗ μάσμα ἐστίν”, τοιουτοτρόπως Αντιγόνη είναι η “πρόθυμη προς αντιπαράθεση” η Αντίθεος, Kάλχας “ο ερευνών”, Απόπτολις είναι ο άπολις. Ο ποιητικός λόγος είναι νήφων και μεθύων, η διαμάχη διεξάγεται σε προπολιτική ατμόσφαιρα. Η αντίθεος Αντιγόνη του Οίκου εξεγείρεται εναντίον του φιλόθεου Κρέοντα της Πόλεως. Τα πάντα είναι λόγος εναντίον λόγου, που αναιρούνται αμοιβαίως. Οι Ήρωες είναι κόμβοι στον κάναβο του Είναι, η Πόλις είναι οντολογική και ουχί ηθική κατηγορία. “ Ὑψίπολις ἄπολις ὅτῳ τὸ μὴ καλὸν ξύνεστι τόλμας χάριν”. Στην ουσία της γλώσσας ενός ιστορικού λαού συμβαίνει η ίδια η γλώσσα να διαχέεται σαν οροσειρά ανάμεσα στις πεδιάδες και ταυτόχρονα να σκαρφαλώνει σε απρόσιτα, απάτητα για τους πολλούς ύψη.
Η ψυχή αγωνιά να φτερωθεί για να επιστρέψει στην ουράνιο πατρίδα, τον ποιητή δεξιώνεται η Πόλις και δη το Πτολίεθρον, η Ακρόπολις. Η μίμηση κρύπτει την αλήθεια αλλά η ιδρυμένη οντολογική και όχι ηθική αξιολόγηση της πράξεως δημιουργεί την αισθητική συγκίνηση που έχει το βάρος του πεπρωμένου και όχι του γεωκεντρικού εγώ. Ο μύθος ορίζει το ήθος. Η ψυχική σκηνή του Έλληνα είναι υπαίθρια, όπου ο δεσμός των ομοίων ανθίσταται στον ψυχισμό των ατόμων. Σκοπός της Τέχνης είναι η φανέρωση της Αληθείας. Το ένστικτο δηλονότι το Εγώ γνωρίζει ικανοποίηση αλλά ουδέποτε πληρότητα, διότι η Αλήθεια δεν προσεγγίζεται με την Γνώση αλλά φανερώνεται στο Είναι. Η Αλήθεια έλκει την καταγωγή της θύραθεν. Τραγωδία είναι το τραγούδι που απευθύνει η δαιμονική ψυχή του Ήρωα προς τον Κόσμο ως άλλη Σειρήνα του Οδυσσέα, για να τον ανασυντήξει με τον Λόγο.
Υπάρχει θεός; Δεν υπάρχει και ωστόσο είναι παρών. Το όν είναι ιστορική παρουσία, Ιστορία είναι η μοίρα, το μοίρασμα του Είναι στα Όντα. Το Είναι καταδύεται στο Όν για να το μετατρέψει σε φαινόμενο. Ένας Λαός ομιλεί το Είναι, μεταξύ απουσίας-παρουσίας η διάσταση της ανάδυσης, ο Χρόνος. Τα όντα φαίνονται μόνο μέσα στον Χρόνο, ο Μύθος νοηματοδοτεί την Ιστορία όπως το Είναι ουσιώνει το Όν. Συμβάν είναι ο τρόπος κατανόησης του Είναι ως έκπληξης: Το Όν αναλαμβάνει και απολαμβάνει την Ιστορία του, το χορικό είναι το σπουδαιότερο εργαλείο στην θεμελίωση και υποστήριξη του οντολογικού εγχειρήματος. Η προσχώρηση στο Ὂν έν συνόλῳ μαρτυρείται ως Ιστορία. Για την εγγραφή του στην Γαία δόθηκε στον Άριο η Γλώσσα. Η εφιαλτική επέλαση της τεχνικής στον άδολο χώρο της Τέχνης αντιστρέφει την χθόνια αέναη ροή του θεοποταμού Δούναβη-Ίστρου που κατευθύνεται σταθερά πίσω στις απαρχές της ελληνικής σκέψης και τα πρώτα ψελλίσματα των γερμανικών φύλων. Η Πόλις είναι ο ιστορικός χώρος εντός του οποίου ο Άριος υποστασιώνεται. Άλλως χάνει το ίχνος του, που είναι ο τόπος της Ιστορίας και του Χρόνου.
